Porosty Warmii i Mazur

Przystępując do lektury opisu badań lichenologicznych prowadzonych na przestrzeni wieków na obszarze obecnego regionu Warmii i Mazur warto uświadomić sobie złożoną i niekiedy burzliwą przeszłość tych ziem. Stąd też wynikają liczne w tym tekście odniesienia do historii regionu. Najstarsze dane lichenologiczne, które można jednoznacznie powiązać z tym obszarem, odnaleźć można w pracach pochodzącego z Węgorzewa (niem. Angerburg) Jerzego Andrzeja (niem. Georg Andreas) Helwinga (1666-1748). Po wielu latach poświęconych na studia (m.in. teologiczne i botaniczne) i podróże po Europie Helwing osiadł w swoim rodzinnym mieście, gdzie od 1705 r. aż do śmierci sprawował funkcję proboszcza miejscowej parafii protestanckiej. Helwing był wyjątkowo wszechstronnym badaczem, ale szczególnie interesował się botaniką. Jest autorem kilku prac poświęconych florze Prus (Helwing 1712, 1726), w których zamieścił m.in. opisy kilkunastu porostów. Opisy te nie pozwalają jednak w większości przypadków na dokładną identyfikację gatunków. Wyjątkiem jest tu granicznik płucnik Lobaria pulmonaria (oryg. „Lichen Pulmonarius cinereus mollior in anguftiores lacinias divifus”), a to dzięki zamieszczonej pod opisem jego polskiej (tradycyjnej, ludowej) nazwie – „Wątrobie źiele”. Jest to prawdopodobnie najstarsza zapisana po polsku nazwa porostu. Helwing urodził się jako obywatel Księstwa Pruskiego (połączonego unią personalną Brandenburgią), które w 1701 r. przekształciło się w Królestwo Prus. Do 1657 r. ziemie te stanowiły jednak lenno Królestwa Polskiego, a miasta takie jak Węgorzewo zamieszkiwane były w większości przez osadników z Mazowsza (Mazurów).

Najstarsze dane lichenologiczne z Warmii i Mazur, umożliwiające bezpośrednie odniesienia do uznanych obecnie gatunków pochodzą z lat 60-tych XX w. Ukazały się wówczas pierwsze opracowania Arnolda O. L. Ohlerta (1816-1875), lichenologa pracującego w połowie XIX w. na obszarze wchodzącej w skład Królestwa Prus prowincji Prusy. Prowincja ta istniała w latach 1824-1878 (od 1871 r. w składzie Cesarstwa Niemieckiego) i obejmowała zarówno tereny byłych Prus Książęcych (Księstwo Pruskie) jak i Prus Królewskich (prowincji Korony Polskiej - Pomorze Gdańskie, Ziemia Chełmińska, Warmia, przyłączonej do Prus w wyniku I rozbioru Polski - Gdańsk i Toruń przyłączono do Prus w wyniku II rozbioru). Mimo że w skali regionu dorobek lichenologiczny Ohlerta jest nie do przecenienia, jego postać jest stosunkowo słabo znana i pozostaje w cieniu innych lichenologów niemieckich tego okresu. Warto więc poświęcić jej w tym miejscu nieco więcej uwagi. Ohlert urodził się 12 grudnia 1816 r. w mennonickiej wsi Jezioro (niem. Thiensdorf) koło Elbląga. Po ukończeniu studiów teologicznych w Królewcu sprawował funkcje pastora w Działdowie, a następnie w Labiawie (niem. Labiau, obecnie Polessk – Obwód Królewiecki, Rosja), gdzie prawdopodobnie zrodziło się jego szczególne zainteresowanie porostami. Jednak okres najbardziej intensywnych badań tej grupy organizmów przypada na jego pobyt w Węgorzewie, gdzie otrzymał w 1858 r. stanowisko dyrektora seminarium nauczycielskiego.

W okresie tym Ohlert prowadził intensywne badania, przede wszystkim w ówczesnym powiecie węgorzewskim (niem. Kreis Angerburg – jego historyczne granice znajdują się w całości w województwie warmińsko-mazurskim), w efekcie których zgromadził ogromne zbiory zielnikowe porostów i grzybów naporostowych. Zebrane przez Ohlerta dane lichenologiczne ukazały się drukiem po raz pierwszy prawdopodobnie w opracowaniu E. F. Klinsmanna (1861), opisującym stan poznania „roślin skrytopłciowych” prowincji. Wśród wymienionych przez tego autora 99 gatunków porostów (w oryginalnym ujęciu), 18 to taksony zebrane przez Ohlerta z okolic Węgorzewa. Kluczowym etapem w poznaniu zasobów gatunkowych lichenobioty prowincji było opublikowanie przez Ohlerta w 1863 r. w Rocznikach Królewskiego Towarzystwa Fizyczno-Ekonomicznego w Królewcu (niem. Schriften der Königlichen Physikalisch-ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg) „Katalogu porostów pruskich” (niem. Verzeichniss Preussischer Flechten). Opracowanie to obejmuje w zdecydowanej większości wyniki badań własnych Ohlerta, ale uwzględnia również dane uzyskane od zainteresowanych porostami przyrodników-amatorów (m.in. A. Kissner, dyrektor szkoły w Bartoszycach), chętnie korzystających z wiedzy i doświadczenia Ohlerta, uznawanego już wówczas za czołowego lichenologa prowincji pruskiej.

W 1866 roku Ohlert przeniósł się do Gdańska, gdzie objął stanowisko rządowego radcy szkolnego. Stanowisko to umożliwiało mu podróże i zbiór materiałów w innych częściach prowincji, głównie jednak na obszarze powiatu gdańskiego. W gdańskim okresie twórczości ukazała się aktualizacja zestawienia porostów prowincji pruskiej – „Zusammenstellung der Lichenen der Provinz Preussen” (1870), jak również próba regionalnej syntezy stanu wiedzy o ekologii tej grupy organizmów (Ohlert 1871). Zawarte w tym pierwszym opracowaniu statystyczne zestawienie obejmuje 346 gatunków porostów i 11 gatunków grzybów naporostowych (według oryginalnego ujęcia). Blisko 200 z nich to współcześnie akceptowane gatunki porostów, których stanowiska można powiązać z regionem Warmii i Mazur. Arnold Ohlert zmarł 18 stycznia 1875 r. w Gdańsku. Pozostawił po sobie bogatą kolekcję porostów, którą zakupił dla Uniwersytetu w Królewcu J. X. Robert Caspary, pełniący stanowisko profesora botaniki i jednocześnie dyrektora miejscowego ogrodu botanicznego. Należy podkreślić, że pracę badawczą Ohlerta cechował duży profesjonalizm, swoje oznaczenia konsultował z wybitnymi lichenologami współczesnych mu czasów, m.in. Gustavem Wilhelmem Körberem (1817-1885) i Wiliamem Nylanderem (1822-1899). W uznaniu zasług Ohlerta na polu lichenologii jego nazwiskiem nazwał Körber jeden z nowo opisanych przez siebie gatunków – Lecidella ohlertii Körb. (1861). Okaz stanowiący podstawę diagnozy zebrany został przez Ohlerta w miejscowości Dowiaty (niem. Dowiaten) koło Węgorzewa. Ohlert był bardzo wnikliwym badaczem – dostrzegał braki i nieścisłości współczesnej mu taksonomii. Nie wahał się zamieszczać autorskich komentarzy i uzupełnień do powszechnie obowiązujących diagnoz gatunków. Jest autorem opisów kilkunastu nowych dla nauki gatunków oraz form i odmian gatunków, w tym taksonów, których locus classicus znajduje się obecnie w granicach Warmii i Mazur (np. Lecidea aestivalis Ohlert = Vezdaea aestivalis (Ohlert) Tscherm.-Woess & Poelt). Warto podkreślić, że w swoich badaniach Ohlert uwzględniał również cechy chemiczne okazów – to nowatorskie podejście do taksonomii porostów zaproponowane zostało przez Nylandera w 1866 r. Ponadto, w swoich opracowaniach stosował dość szczegółowe i precyzyjne skale częstości i obfitości występowania wyróżnionych przez siebie gatunków. Pomysłodawcą stosowanej przez niego 5-stopniowej skali był Caspary, założyciel i wieloletni przewodniczący Pruskiego Towarzystwa Botaniczego, którego członkiem od 1861 r. był również Ohlert.

W kolejnych latach istotny wkład w poznanie lichenobioty regionu wniósł Georg Lettau (1878-1951). Lettau pochodził z zachodnich Niemiec, jednak szkołę średnią ukończył w Królewcu, gdzie następnie rozpoczął studia przyrodnicze. Ostatecznie ich nie ukończył, zdecydował natomiast o podjęciu studiów medycznych w Monachium i Heidelbergu, a swoje dojrzałe życie związał z Badenią. Lettau był doskonałym taksonomem i jednocześnie autorem ogromnej kolekcji porostów. Jako bardzo ceniony w okresie międzywojennym lichenolog utrzymywał liczne kontakty z przyrodnikami-amatorami pracującymi w różnych regionach Niemiec i za granicą. W poszukiwaniu materiałów odwiedzał osobiście ówczesne Prusy (głównie Półwysep Sambijski, w latach 1909 i 1937) ale korzystał również z materiałów nadsyłanych mu przez miejscowych kolekcjonerów, m.in. Hansa Steffena (1882-1945) – nauczyciela w olsztyńskim gimnazjum i jednocześnie jednego z pionierów fitosocjologii. Wkład tych osób w poznanie lichenobioty regionu widoczny jest w dwóch pracach Lettaua poświęconych porostom ówczesnych Prus – zarówno Wschodnich jak i Zachodnich (Lettau 1912, 1919). Dane napływające systematycznie z regionu zostały zawarte w ambitnym, publikowanym w częściach dziele jego życia – „Flechten aus Mitteleuropa“ (I-XIV), opublikowanym częściowo już po śmierci autora. Dane o występowaniu porostów, głównie gatunków naziemnych, odnaleźć można również w „fitosocjologicznych” pracach Steffena (Steffen 1931).

II Wojna Światowa skutkowała ogromnymi stratami i zniszczeniami, które dotknęły wszystkich aspektów życia ludzi, w tym nauki. W następstwie bombardowań Królewca, przeprowadzonych przez lotnictwo brytyjskie w sierpniu 1944 r., a następnie zniszczeń, jakie nastąpiły w czasie zdobywania miasta przez Armię Czerwoną w kwietniu 1945 r., zniszczeniu (?) uległy bogate zbiory zielnikowe Uniwersytetu Albrechta, w tym zbiory lichenologiczne Ohlerta i Lettaua. Zachował się co prawda główny zielnik Lettaua, który po wojnie stał się podstawą nowego zielnika porostów Ogrodu Botanicznego i Muzeum Botanicznego Berlin-Dahlem, zawiera on jednak bardzo nieliczne okazy porostów z terenu byłych Prus Wschodnich. Podczas oblężenia Królewca (w styczniu 1945 r.) zmarł Hans Steffeen, który po przejściu na emeryturę przeniósł się tu z Olsztyna i jako członek Niemieckiego Towarzystwa Botanicznego pełnił (od 1937 r.) funkcję administratora prowincjonalnych kolekcji botanicznych Prus Wschodnich (przechowywanych na Uniwersytecie). Skutkiem przegranej przez Niemcy wojny były zmiany granic państwowych w Europie, w tym likwidacja państwowości niemieckiej w Prusach Wschodnich. Prowincję tą podzielono między Polskę i Związek Radziecki – południowa jej część, zamieszkiwana w dużej mierze przez ludność pochodzenia polskiego (warmińską i mazurską), przypadła Polsce.

Na tak zwanych Ziemiach Odzyskanych nowe władze przystąpiły do organizacji, często od podstaw, instytucji nauki i szkolnictwa wyższego. W 1950 r. powołano w Olsztynie Wyższą Szkołę Rolniczą, przemianowaną w 1989 r. na Akademię Rolniczo-Techniczną im. Michała Oczapowskiego w Olsztynie. Uczelnia ta powstała na bazie dwóch zlikwidowanych wcześniej szkół gospodarstwa wiejskiego – w Łodzi (Wyższa Szkoła Gospodarstwa Wiejskiego w Łodzi) oraz w Cieszynie (WSGW w Cieszynie). Po krótkiej przerwie odrodziły się na tym terenie bogate przed wojną tradycje stowarzyszeń naukowych. W 1955 r. powołano w Olsztynie regionalny oddział Polskiego Towarzystwa Botanicznego. Właśnie w tym okresie badania nad porostami Warmii i Mazur rozpoczął zatrudniony w Katedrze Botaniki WSR Janusz Hutorowicz (1928-2003). Dokumentował on zasoby gatunkowe porostów położonych w regionie rezerwatów przyrody („Niedźwiedzie Wielkie”, „Dębowy”, „Bukowy”, „Borki”) oraz prowadził badania nad tempem wzrostu wybranych gatunków. Dane terenowe do swoich badań zbierali na Warmii i Mazurach także lichenolodzy z jednostek naukowych z wielu innych miast kraju, m.in. Warszawy (Janina Zielińska), Poznania (Zygmunt Tobolewski 1927-1988), Gdańska (Tadeusz Sulma 1905-1993) i Lublina (Jan Rydzak 1908-1971). Mimo to, przez wiele kolejnych lat region ten należał do najsłabiej poznanych lichenologicznie w kraju. W latach 80-tych XX w., z inicjatywy profesorów Zygmunta Tobolewskiego (Poznań) i Stanisława Cieślińskiego (Kielce), rozpoczęto systematyczne badania nad poznaniem zasobów gatunkowych lichenobioty regionu Polski Północno-Wschodniej (sensu Kondracki 1972). Według Cieślińskiego (2003) obszar ten „stanowi dobrze wyodrębniająca się jednostkę terytorialną o specyficznych cechach indywidualnych. Swoiste rysy tego obszaru uwidaczniają się zarówno w jego historii, budowie geologicznej i rzeźbie, stosunkach hydrologicznych i glebowych, a przede wszystkim właściwościach klimatu i osobliwej szacie roślinnej”. Jak pisze dalej Cieśliński (2003), „dobry stan zachowania … [bioty] porostów [północno-wschodniej Polski], utrzymywanie się powiązań biocenotycznych z udziałem porostów, daje szansę śledzenia i opisywania procesów i zależności, które ze względu na tempo i zakres antropogenicznych oddziaływań, nie są możliwe w innych regonach kraju”. Badania te, zwłaszcza w zachodniej części analizowanego obszaru, były prowadzone głównie jednoosobowo przez S. Cieślińskiego, który przez krótki okres - w latach 1993-1994, kierował Zakładem Botaniki Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Olsztynie, łącząc obowiązki dydaktyczne z działalnością naukową. Efektem jego wieloletnich badań w regionie jest „Atlas rozmieszczenia porostów (Lichenes) w Polsce północno-wschodniej”. Praca ta przedstawia nie tylko stan zróżnicowania porostów w północno-wschodniej części kraju, ale także wypełnia dotychczasowe „białe plamy” w badaniach lichenologicznych na tym obszarze. Jednocześnie, w wielu przypadkach autor odnosi się do wyników badaczy wcześniejszych (głównie niemieckich – z II poł XIX i I poł. XX w.) i w efekcie określa ogólne tendencje dynamiczne dużej grupy gatunków na przestrzeni minionych 100-150 lat. Należy jednak mieć świadomość, że zarys terytorialny tego opracowania obejmuje jedynie wschodnią część obecnego województwa warmińsko-mazurskiego, a ponadto obejmuje również Podlasie – w wielu aspektach region wyraźnie odrębny od Warmii i Mazur. Ze względu na duży zakres terytorialny Atlasu, zawarte w nim wyniki mają charakter dość ogólny – stanowiska gatunków przedstawiono schematycznie na siatce kwadratów o boku 10 km, a komentarze – dotyczące ekologii, dynamiki i zagrożenia poszczególnych gatunków, odnoszą się do całości analizowanego obszaru (nie uwzględniają specyfiki regionalnej Warmii i Mazur).

Pod koniec lat 80-tych XX w. badania lichenologiczne nad porostami regionu rozpoczęła Anna Zalewska, zatrudniona w Katedrze Botaniki i Ochrony Przyrody ART w Olsztynie (od 1999 r. Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie). Jej wieloletnie badania nad zróżnicowaniem taksonomicznym i ekologią porostów Puszczy Boreckiej zawarte zostały w obszernej monografii poświęconej porostom tego kompleksu leśnego (Zalewska 2012), Jest ona również współautorką (we współpracy m.in. z profesorem Wiesławem Fałtynowiczem) publikacji opisujących obecny stan zachowania lichenobioty Puszczy Rominckiej (w tym zarówno jej części południowej – znajdującej się w granicach Polski, jak i północnej – należącej do Obwodu Królewieckiego). Efektem krótkiego pobytu S. Cieślińskiego w Olsztynie był wzrost zainteresowania porostami wśród współpracowników i studentów Zakładu Botaniki WSP w Olsztynie oraz świadomość potrzeby kontynuacji i rozwoju badań nad tą grupa organizmów w regionie. Badania lichenologiczne podjął zatrudniony w tej jednostce Dariusz Kubiak (obecnie Katedra Mikrobiologii i Mykologii UWM w Olsztynie). Ich wynikiem jest m.in. szereg szczegółowych opracowań lokalnych, obejmujących obszary o zróżnicowanym charakterze i stanie antropogenicznego przekształcenia, w tym tereny zurbanizowane, rolnicze i leśne, o różnym stopniu wykształcenia i zachowania zbiorowisk. Dane w nich zawarte w istotnym stopniu poszerzają listę gatunków porostów znanych z regionu, znacząco wzrosła również liczba danych o ich rozmieszczeniu i preferencjach siedliskowych. W pierwszej dekadzie XXI w. zintensyfikowano badania w północno-zachodniej części regionu – na Wysoczyźnie Elbląskiej i obszarach przyległych. Ich pomysłodawcą i głównym wykonawcą był Rafał Szymczyk. Początkowo badania te były prowadzone w ramach rozprawy doktorskiej realizowanej przez niego w Katedrze Botaniki i Ochrony Przyrody UWM w Olsztynie, a obecnie prowadzone są niezależnie. Ich efektem jest m.in. monograficzne opracowanie tej grupy organizmów na obszarze Parku Krajobrazowego Wysoczyzny Elbląskiej. W celu rozpoznania zasobów gatunkowych lichenobioty najsłabiej poznanych obszarów Warmii i Mazur lichenolodzy olsztyńscy zorganizowali (pod patronatem Sekcji Lichenologicznej PTB w ramach cyklicznych Zjazdów Lichenologów Polskich) dwie sesje terenowe, w których uczestniczyli czołowi lichenolodzy w kraju i goście z za granicy. Odbyły się one na obszarze Parku Krajobrazowego Wzgórz Dylewskich (2002 r.) oraz w Lasach Wichrowskich (2013 r.). W ostatnich latach istotny wkład w poznanie zasobów gatunkowych porostów regionu przyniosły badania inwentaryzacyjne prowadzone przez działających w regionie lichenologów (D. Kubiak, R. Szymczyk, A. Zalewska) w związku z przygotowywaniem planów oddziaływania inwestycji (głównie drogowych) na środowisko oraz dokumentacji przyrodnicznej do planów ochrony rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych czy obszarów NATURA 2000.

Wyniki badań autorów wspomnianych uprzednio, jak i dane wielu innych nie wymienionych tu badaczy (nie związanych bezpośrednio z regionem), stanowią łącznie bardzo obszerny zbiór danych. Informacje te pozostają jednak rozproszone w wielu publikacjach, co wpływa na dostępność samych wyników, możliwości ich analizy i w efekcie na praktyczne ich wykorzystanie. Znaczna część wyników zebranych na przestrzeni lat przez różnych autorów pozostaje również nieopublikowana.