Porosty Warmii i Mazur

Różnorodność porostów danego regionu odzwierciedla nie tylko jego naturalne uwarunkowania przyrodniczo-geograficzne, ale również rodzaj i natężenie oddziaływań antropogenicznych. Z obu tych perspektyw Warmia i Mazury stanowią obszar dość wyjątkowy. Region ten położony jest na styku dwóch prowincji fizyczno-geograficznych: Niżu Środkowoeuropejskiego – na zachodzie i południowym zachodzie, oraz Niżu Wschodniobałtycko-Białoruskiego – na wschodzie. Granica między tymi prowincjami stanowi jednocześnie linię podziału między Europą Zachodnią a Wschodnią. W ujęciu południkowym region ten określają współrzędne 54°27′11″ i 53°08′27″ szerokości geograficznej północnej, a w ujęciu równoleżnikowym – 22°47′07″ i 19°07′39″ długości geograficznej wschodniej. Na przeważającym obszarze dominuje krajobraz wysoczyzn morenowych. Rzeźba terenu jest urozmaicona – występują tu łańcuchy wzgórz morenowych, zagłębienia bezodpływowe, kemy i ozy. Liczne jeziora, które zajmują 5,7% powierzchni regionu, dodatkowo wzbogacają krajobraz. Jedynie w północnej i południowej części regionu występują stosunkowo płaskie obszary. Na północy są one pokryte zastoiskowymi iłami i mułkami, natomiast na południu – piaskami pól sandrowych. W północno-wschodniej części region przylega do Zalewu Wiślanego, stanowiącego zatokę Morza Bałtyckiego. Mimo ogólnie nizinnego charakteru, obszar ten cechuje się znacznym zróżnicowaniem wysokościowym – najwyższe wzniesienie, Dylewska Góra, osiąga 312 m n.p.m., zaś najniżej położony punkt, w okolicach Raczek Elbląskich, to depresja sięgająca 1,8 m p.p.m. W regionie nie występują naturalne odsłonięcia skalne, jednak licznie występują różnej wielkości kamienie i głazy narzutowe. Największe ich nagromadzenia, niekiedy w postaci tzw. głazowisk, znajdują się w pasach moren czołowych, ułożonych w kilku ciągach, odpowiadających głównym fazom zlodowacenia bałtyckiego. Głazy te zbudowane są głównie ze skał magmowych i metamorficznych, takich jak granity, granitognejsy i gnejsy. Charakteryzują się one dużą zawartością krzemionki (kwarcu) i zaliczane są do skał kwaśnych.

Położenie geograficzne, a także ukształtowanie rzeźby terenu, kształtują specyficzny klimat regionu, określany jako przejściowy, morsko-kontynentalny. Charakteryzuje się on dużą zmiennością stanów pogodowych – zarówno w skali dobowej, jak i rocznej. Klimat Warmii i Mazur cechują raczej chłodne lata i łagodne zimy w części zachodniej regionu. Z kolei część wschodnia, znajdująca się pod silniejszym wpływem klimatu kontynentalnego, doświadcza suchszych i cieplejszych lat oraz ostrzejszych zim. Średnia roczna temperatura wynosi około 6–8°C. Różnice klimatyczne między wschodnią a zachodnią częścią regionu widoczne są m.in. w długości okresu zalegania pokrywy śnieżnej – na wschodzie wynosi on około 100 dni, podczas gdy na zachodzie około 60 dni. Najcieplejszymi miesiącami są lipiec i sierpień, natomiast najchłodniejszymi – styczeń i grudzień. Największe opady przypadają na czerwiec i lipiec, najmniejsze – na styczeń, kwiecień i grudzień. Roczna suma opadów jest zróżnicowana – najwyższe wartości notowane są w rejonie Lelkowa i Gołdapi (do 700 mm), najniższe w pasie pomiędzy Kętrzynem a Jeziorem Śniardwy (500–550 mm). W regionie dominują wiatry zachodnie.

W pokryciu terenu dominują użytki rolne – 54,3% powierzchni, a w dalszej kolejności grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione – 33,0%. Lesistość Warmii i Mazur tylko nieznacznie przekracza więc średnią krajową. Charakterystyczna dla tego regionu jest jednak obecność rozległych kompleksów leśnych o charakterze puszczańskim, z dobrze zachowanymi, naturalnymi zbiorowiskami leśnymi. Do największych z nich należą: Puszcza Piska, Puszcza Borecka, Puszcza Romincka, Puszcza Nidzicka (Lasy Napiwodzko-Ramuckie), Lasy Iławskie i inne. Specyfiką regionu jest również fakt, że właśnie tutaj przebiegają granice zasięgu występowania kilku ważnych gatunków drzew lasotwórczych. Przez Warmię i Mazury – wzdłuż linii Lidzbark Warmiński–Olsztyn–Brodnica – przebiega północno-wschodnia granica zasięgu buka zwyczajnego (Fagus sylvatica). Z kolei w zachodniej i południowo-południowej części regionu kończy się północny, nordycko-bałtycki obszar występowania świerka pospolitego (Picea abies). Przez Warmię i Mazury przebiegają również północno-wschodnie granice zasięgu występowania klonu jawora (Acer pseudoplatanus) oraz dębu bezszypułkowego (Quercus petraea).

Obszar Warmii i Mazur wyróżnia się na tle innych regionów Polski stosunkowo niewielkim stopniem przekształcenia przez działalność człowieka. Przez wieki był to teren pograniczny, słabo zaludniony i wielokrotnie niszczony przez wojny i najazdy, co znacznie ograniczało jego rozwój gospodarczy. Mimo to ukształtował się tu specyficzny krajobraz kulturowy, którego najbardziej rozpoznawalnym elementem są aleje przydrożne. Choć tradycja sadzenia drzew wzdłuż dróg rozpowszechniła się niemal w całym kraju już w połowie XIX w., tylko na Warmii i Mazurach zadrzewienia te zachowały się w tak dużym stopniu. Wynika to z faktu, że w drugiej połowie XX wieku drogi te nie zostały, oprócz położenia na bruku warstwy asfaltu, zmodernizowane i przystosowane do ruchu o zasięgu krajowym. Dużym wyzwaniem pozostaje obecnie dostosowanie infrastruktury drogowej do współczesnych standardów oraz wymagań zrównoważonego rozwoju, obejmujących ochronę przyrody i krajobrazu. Współczesna Warmia i Mazury to region o charakterze rolniczo-przemysłowym, z rosnącym udziałem sektora usług, w tym handlu i turystyki. Dominuje tu przemysł lekki, zwłaszcza drzewny, meblarski, spożywczy i elektromaszynowy. Nie rozwinął się natomiast przemysł ciężki, oparty na górnictwie, hutnictwie czy produkcji maszyn, który jest szczególnie szkodliwy dla środowiska.

Wszystko to sprawia, że biota porostów Warmii i Mazur cechuje się wyraźnie większym zróżnicowaniem gatunkowym w porównaniu do większości innych regionów na Niżu Polski. Pod względem bogactwa gatunkowego porównywalne wydają się jedynie Pomorze i Podlasie. Niestety, wciąż brakuje wystarczających danych, które pozwoliłyby na wiarygodną i ilościową ocenę obecnego stanu zachowania lichenobioty w poszczególnych regionach kraju. Dotychczasowe opracowania, które można zakwalifikować jako regionalne, obejmowały obszary o bardzo różnie definiowanych granicach. Różnice w podejściu badawczym, jak również zmieniające się na przestrzeni lat typologie regionalizacji kraju, skutkują częściowym nakładaniem się analizowanych obszarów i związanych z nimi danych lichenologicznych. Jak wspomniano i uzasadniono we wstępie, w niniejszym opracowaniu jako punkt odniesienia przyjęto granice administracyjne województwa warmińsko-mazurskiego. Jak dotąd jest to podejście oryginalne na tle innych prac. Wierzymy jednak, że pojawiająca się tu idea „małej ojczyzny”, oparta na przywiązaniu do najbliższej przestrzeni, przyczyni się do wzrostu poczucia odpowiedzialności za nią i jej środowisko przyrodnicze.